Yazan : Yakup Üner
Kölelik dünya tarihi boyunca var olmuş, zamana ve bölgelere göre farklı kölelik şekilleri meydana gelmiştir. Her ne kadar dünya tarihinde pek çok kölelik şekli oluşsa da genel olarak iki tür şekilden bahsedilebilir. İlki köle ekonomisi olarak adlandırılan özellikle Antik Yunan ve Roma’da uygulanan kölelik şeklidir. İkincisi ise Hz. Muhammed (sav) ile birlikte ortaya çıkan Doğu kölelik sistemidir. Kölelik 19.YY’dan 21.YY’a kadar büyük bir tartışma konusu olmuştur. Bu makalede Doğu ve Batı kölelik sistemleri Ahmet Mithat Efendi’nin Felatun Bey’le Rakım Efendi romanı üzerinde mukayese edilecek, tarihi bilgilerle aradaki fark ortaya konulmaya çalışılacaktır.
Felatun Beyle Rakım Efendi romanında Rakım Efendinin Canan adında bir cariyesi vardır. Rakım efendi bu cariyeye o kadar hak tanımaktadır ki cariye olmasına rağmen bir hanım gibi yaşamaktadır. Piyano dersi ve Fransızca dersi gibi muhtelif eğitimler almaktadır. Ahmet Mithat Efendi bunun genel olarak Osmanlı’daki bütün cariyelerin durumu olduğunu kitapta belirtmektedir. Kitapta her ne kadar Batıdaki kölelik sistemine değinilmese de İngiliz kızların Doğu kölelik sisteminde köle olan Çerkez asıllı Canan’a olan hayranlıkları ve bir kölenin yaşam tarzının üst düzeyliğine şaşırmaları Doğu ve Batı köleliği arasındaki farkı ortaya koymaktadır. Bu fark o derece şiddetlidir ki İngiliz asıllı Can ve Margrit Rakım Efendi’nin kölesi olmak isterler. Onlar için Doğu köleliği hür birisi olmaktan daha cazip bir hal almıştır. Canan’ın yaşam tarzı onlar için alışılmadık ve şaşırtıcı derecede bir kölelik örneğidir.
Batı köleliği temel olarak kölelerin neredeyse hiçbir hakkının olmadığı, çiftliklerde çalıştırıldıkları ve devlet ekonomisinin kölelere bağlı olduğu sistemdir. Bu sistemde kölelerin silah bulundurması veya kullanması kesinlikle mümkün değildir. Hiçbir hakkı bulunmayan bu köleler temel insan haklarından mahrum bir şekilde yaşamaktadırlar. Evcil hayvanlarla aynı statüye sahip oldukları da söylenebilir. Oldukça katı efendi-köle ayrımının olduğu bu sistem tarih boyunca sosyal kırılmalar yaratmıştır. Gerek bu sistemi eleştirmek gerekse bu sistem içerisinde meydana gelen insanlık dışı olayları anlatmak için pek çok edebi eser yazılmıştır. Doğu kölelik sisteminde ise köleler iki yerde istihdam edilir. İlki ev hizmetidir ki genel olarak kadın köleler bu alanda istihdam edilir. Diğer kısmı ise askeriyedir. Burada da erkek köleler istihdam edilir. Osmanlı’daki cariyeler ev hizmetlerinde kullanılırdı, misafir ağırlama adabı ve adab-ı muaşeret için özel olarak eğitilirlerdi. Köle-efendi arasında kat’i ayrı bir katman yoktu. Efendi-köle ilişkisi tabii ve yumuşak bir ilişkiydi. İslami kurallar gereğince efendinin köleye karşı sorumlulukları vardı. Kölelerin de kendilerine ait hakları vardı. Bu sistemlerin ikisi de kölelik sistemi olsa da aralarında bariz farklar vardır.
Sonuç olarak Doğu ve Batı’daki kölelik sistemleri birbirinden oldukça farklı sistemlerdir. Ahmet Mithat Efendi, Felatun Bey ve Rakım Efendi romanında bu iki kölelik sisteminin farklarını ortaya koymakta ve Doğu köleliğinin Batı köleliğine göre daha insaflı olduğunu göstermektedir. Doğu ve Batı kölelik sistemi kölelerin şahsi haklarının olması, efendinin köleye karşı sorumluluğunun olması, kölelerin istihdam edilme yerleri ve amaçları hususlarında birbirlerinden oldukça ayrılmaktadır.