Bir önceki yazıda, insan zihnini farklı fikirlerin ve arzuların sürekli rekabet ettiği bir pazar yerine benzetmiştik. Bu pazarda bir fikri çekici kılan şeyin ise, acıdan kaçınma, aidiyet, anlam arayışı gibi on temel fıtri sürücümüze ne kadar güçlü bir tatmin vaadi sunduğu olduğunu konuşmuştuk. Ancak bu, denklemin sadece bir yarısı. Zihinsel pazarımızdaki tüm alıcılar eşit değildir. Her birimizin içinde bazı sürücüler diğerlerinden çok daha hassas, çok daha talepkardır. Birimiz için güvenlik ihtiyacı her şeyden önce gelirken, diğerimiz için özerklik ve özgürlük uğruna tüm güvenli limanları ateşe verebilir. Peki, neden? Bir sürücüyü diğerinden daha baskın kılan, bir ihtiyacı diğerinden daha hayati hale getiren nedir? Cevap, bugünde değil, geçmişin derinliklerinde saklıdır.
Bugünkü kimliğimiz, inançlarımız ve davranışlarımız, fıtri sürücülerimizin hayat boyunca karşılaştığı çevre ve deneyimlerle şekillenmesinin birikimli bir sonucudur. Her birimiz, hayat yolculuğumuzda bu on temel ihtiyacı karşılama mücadelesi veririz. Bu mücadelenin her anı, her deneyimi, içimizdeki sürücülerin sesini ya yükseltir ya da kısar. Bir sürücü hayat boyunca sürekli tatmin edilmemişse, bir boşluk ve kronik bir açlık yaratır. Tam tersi, bir sürücü travmatik bir şekilde ihlal edilmişse, o alanda aşırı bir hassasiyet ve savunma mekanizması geliştiririz. İşte bu yüzden bugünü anlamanın yolu, geçmişin izlerini sürmekten geçer.
Bu izleri sürmek, bir nevi arkeolojik kazı yapmak gibidir. Kişinin bugünkü davranışının kökenini anlamak için hayatındaki *belirleyici deneyimleri* bulmamız gerekir. Bu deneyimler, fıtri sürücülerimizden bir veya birkaçının derinden etkilendiği anlardır. Örneğin, çocukluğunda sürekli başkalarıyla kıyaslanarak aşağılanmış bir bireyin statü sürücüsü derin bir yara almıştır. Bu kişi yetişkinliğinde, bu yarayı sarmak için ya sürekli kendini ispatlama ve statü sembolleri peşinde koşma eğiliminde olabilir ya da rekabetten tamamen kaçınarak o acıyı yeniden yaşama riskini ortadan kaldırmaya çalışabilir. Benzer şekilde, büyürken sürekli baskı altında tutulmuş, seçim yapmasına izin verilmemiş birinin özerklik sürücüsü aç bırakılmıştır. Bu kişi, hayatının ilerleyen dönemlerinde otoriteye karşı aşırı tepkisel olabilir veya en küçük kontrol kaybında yoğun bir kaygı yaşayabilir.
Ancak olaylar tek başına her şeyi açıklamaz. Asıl dönüştürücü olan, bu belirleyici deneyimleri nasıl bir “hikayeye” dönüştürdüğümüzdür. Her birimiz, yaşadığımız başarıları, başarısızlıkları, travmaları ve sevinçleri anlamlı bir bütün haline getiren bir *kişisel anlatı* inşa ederiz. Bu kişisel mitoloji, bizim kim olduğumuzu, dünyanın nasıl bir yer olduğunu ve hayatta neyin önemli olduğunu tanımlar. Örneğin, ailesinin iflasına tanık olan iki kardeşten biri, bu deneyimden “Hayat adaletsizdir ve para her şeydir, ne pahasına olursa olsun güvende olmalıyım” anlatısını çıkarabilir ve hayatını bu güvenlik arayışı üzerine kurabilir. Diğeri ise “Zorluklar insanı güçlendirir, aile bağları her şeyden önemlidir” anlatısını benimseyerek daha ilişkisel bir hayat yolu seçebilir. Aynı olay, farklı kişisel anlatılar aracılığıyla tamamen zıt hayat stratejilerine yol açabilir.
Dolayısıyla, bir insanı anlamaya çalışırken sormamız gereken sorular şunlardır: Bu kişinin hayatında hangi fıtri sürücüler aç veya yaralı bırakıldı? Hangi ihtiyaçları sürekli baskılandı veya travmatik bir şekilde ihlal edildi? Ve en önemlisi, bu kişi, yaşadığı bu belirleyici deneyimleri kendini ve dünyayı açıklamak için nasıl bir kişisel anlatıya dönüştürdü? Bugünkü en belirgin davranışları, işte bu yaralı sürücüleri doyurma ve inşa ettiği bu kişisel anlatıyı doğrulama çabasının bir sonucudur.
Bu iki araçla –zihnimizdeki pazar yeri ve geçmişin deneyimlerini okuma sanatı– artık sadece davranışları değil, davranışların ardındaki insanı görmeye başlayabiliriz. Serinin bir sonraki bölümünde, bu araç setini kullanarak somut insan hikayelerini, yani personaları analiz edeceğiz. Teoriden pratiğe geçerek, bu modellerin gerçek hayattaki insanları anlamak için ne kadar güçlü birer empati aracı olabileceğini birlikte göreceğiz.